Dous libros para unha polémica

Los matemáticos españoles del siglo XVI é o discurso inaugural do curso 1913-1914 da Universidade de Oviedo impartido por un xovencísimo Julio Rey Pastor. A editorial KRK pensamiento vén de editalo este ano pasado ao conmemorarse o centenario deste polémico discurso nun libro que ademais do documento que se liga ao principio, contén outras 100 páxinas cun epílogo dos editores no que se comenta desde unha perspectiva actual o desenvolvemento histórico explicado por Rey Pastor.
Despois dun breve repaso por un pequeno grupo de matemáticos árabes peninsulares dos séculos XI, XII e XIII. Rey Pastor fai un percorrido polos matemáticos europeos renacentistas porque son éstes os que exercerán grande influencia no que vai ser o centro do seu relato, adicado tal e como figura no título, aos matemáticos españois do século XVI. Clasíficase a este grupo en tres clases. A primeira é a dos aritméticos, con Pedro Sánchez Ciruelo, Juán Martínez Silíceo,
frei Juan de Ortega, e o portugués Álvaro Tomás. Dise que as súas obras non teñen ningún progreso esencial e que non poden compararse cos grandes das matemáticas do seu tempo, nin con ningún outro que fixera algunha aportación, xa que nin tan siquera contribuíron a enriquecela de forma algunha.
O primeiro do grupo dos alxebristas tampouco é español, Marco Aurel, o autor do primeiro libro de álxebra en español. Do resto destaca a Pedro Nunes (ou Nuno, tal e como o denomina Rey Pastor), o descubridor da loxodrómica pois moito do seu traballo ten que ver coa navegación. Tamén é coñecido este autor por se o inventor no nonnius, un aparato para a medición de ángulos que facilitaba o posicionamento dos barcos.
Finalmente teriamos aos xeómetras Juan Alfonso de Molina Cano e Jaime Falcó. Deste último comenta que toda a súa obra se reduce a un pequeno folleto.... no que cadra o círculo! O outro escribe un libro de xeometría no que se explica a construción de meidas proporcionais, a división do segmento en n partes, ou as afirmacións de que a centésima parte dun círculo é un arco que comenza a se converter nun segmento recto (!), ou que unha perpendicular do diámetro non é tanxente á circunferencia (!).
En conclusión, segundo Rey Pastor, xa desde un principio os matemáticos españois do século XVI traballaron sobre matemáticas en decadencia e nunca houbo ninguén co acerto de aprender as novas matemáticas de Cardano e Tartaglia. Este panorama ermo tamén o traslada ao ensino: "quen unha vez pasou polas súas aulas, nada novo aprenderá volvendo a elas". En defitiniva, nunca houbo matemáticas no territorio español, e terían que mudar moito as cousas para que chegue a habelas. Non podemos deixar de ver entre as liñas que escribe Rey Pastor que el se ve como o profeta chamado a comenzar esa revolución necesaria na matemática española.

O discurso do matemático de Logroño está inserido dentro dun debate que ten as súas raíces nunhas ideas que Masson de Marvillers escribía na Enciclopedia Metódica no 1782 nas que afirmaba que as ciencias españolas estaban completamente abandonadas. Podemos seguir as liñas do debate no libro do periodista cordobés Francisco Vera, Los historiadores de la matemática española, do que a FESPM fixo unha edición facsimilar no ano 2000. celebrando o Ano Mundial das Matemáticas.
Vera cita a historiadores como o Padre Feijóo ou Martín Fernández de Navarrete. Comenta do primeiro que no seu Teatro crítico universal afirma que no referente ás matemáticas, "todo ou case todo é copiado de autores estranxeiros". A tese de Vera para por darlle a razón a Feijóo se as as súas palabras se refiren ao estado da cuestión no ano 1730, pero nega que esa fose a situación anteriormente. De Fernández Navarrete gústalle que destaque os avances españois no seu tratado de navegación.
A polémica sobre a ciencia española ten o seu punto central no discurso de ingreso de José Echegaray na Academia de Ciencias no ano 1866. Francisco Vera critica que Echegaray pon tanta ansia nos eloxios as matemáticas estranxeiras co nas críticas doas españolas. Incluso chega a afirmar que é un bo exemplo de como se pode ser bo matemático e mal historiador. Así se expresaba o que sería premio nobel: "a ciencia matemática nada nos debe: non é nosa; non hai nela nome algún que beizos casteláns poidan pronunciar sen esforzo".
As palabras de Echegaray non tardarían en ser contestadas na prensa. Sería tamén un periodista, Antono Sánchez Pérez quen respondería reivindicando a figura de Jorge Juan. Cando Menéndez Pelayo entra a tomar partido na discusión, ésta xa se densenvolvía máis en termos políticos que en académicos.
Vera eloxia obras de finais do XIX que aportarían coñecementos interesantes aos historiadores da ciencia. Cita como os seus autores a Felipe Picatoste e Fernández Vallín. Entre as aportacións do século XX (ata aquel momento), destaca as feitas por José Augusto Sáchez Pérez, sobre todo polo seu estudo da época musulmana e por elaborar un discurso que valorizaba as matemáticas españolas do XVII.
Nun ton moi distinto, Francisco Vera cualifica de momento culminante da historia da matemática española ao discurso de Rey Pastor, e non o fai gabándoo pois comenta del que non aporta nada xa que non é máis que unha segunda edición do que xa dixera Echegaray. Como se ve, este segundo libro situa históricamente o de Rey Pastor, dándonos unha visión controvertida do mesmo. Agora quedaría por aclarar unha outra cuestión: que podemos dicir das matemáticas en Galicia? Se hai tempo e vagar, trataremos a cuestión noutra entrada.